Serbski kulturny leksikon DIGITALNJE
Što běše serbski regiment? Hdy su wušli prěnje serbske knihi a wot kotreho časa wudawaja nakładnistwa serbsku literaturu? Hdy nasta mytos wo serbskim kuzłarju Krabaće? Što su wosebitosće Hornjeje a Delnjeje Łužicy, hornjo- a delnjoserbskeje rěče? Kotre konsekwency wurostu z brunicoweho hórnistwa? – Leksikony a encyklopedije słuža spěšnemu informowanju wo datach a mjenach, faktach a ličbach. Za serbsku kulturu a serbske stawizny předleži z lěta 2014 tajka popularna přiručka, „Serbski kulturny leksikon“, kotryž tučasny staw slědźenja na polu serbowědy systematisce wopisuje.
Kulturny leksikon, projekt Serbskeho instituta (wušoł w Ludowym nakładnistwje Domowina, Budyšin), skići we wjele wozjewjenjach rozbrojenu wědu wo serbskej mjeńšinje. We wjace hač 200 hesłach podawa dohlad do aktualneho stawa slědźenja hnydom wjacorych duchownych wědomosćow. Nimo sobudźěłaćerjow Serbskeho instituta wobdźěli so tójšto eksternych awtorow. Sorabistiske slědźenja a publikacije z doby rozswětlerstwa, wosebje pak ze zažneho 19. lětstotka, stajnje přiběrachu. Dźensa předleža spušćomne dopóznaća na wšelakich polach serbskich stawiznow, rěče, literatury abo ludowědy. Leksikon so wosebje na němske čitarstwo we a zwonka Łužicy měri. Wot hesła „Alphabet“ do „Zweisprachigkeit“ wobsahuje wón bytostne wuslědki sorabistiskeho slědźenja z tu- a wukraja.
Z digitalnej wersiju kulturneho leksikona ma so kruh recipientow dale powjetšić. Kóžde hesło w alfabetisce rjadowanej přiručce so z definiciju započina a skići potom nazorne wopisowanje tuchwilneho předmjeta. Biografiske a geografiske informacije wo kraju a narodźe so w konteksće temow wobjednawaja. Teksty ćišćaneje wersije su so po potrjebje snadnje wobdźěłali, mj. dr. su so wěcne zmylki skorigowali a přehlad fachoweje literatury je so aktualizował. Prawniskich přičinow dla so w digitalnej prezentaciji wšitke ilustracije z ćišća přewzać njehodźa, město toho steja alternatiwy ze Serbskeho kulturneho archiwa k dispoziciji.
Nejstaršy a nadkonfesionelny wědomnostno-kulturny zwězk Serbow w Górnej a Dolnej Łužycy. Maśica Serbska jo nastała na wjerašku narodnego wózroźenja pó pśikłaźe pódobnych organizacijow pla drugich słowjańskich ludow a jo lětźasetki dłujko duchno-kulturne žywjenje mjeńšyny wobwliwował.
Norměrowanje pisanja rěcy z cilom nejwětšeje móžneje grafiskeje jadnotnosći (pšawopis). Dolno- a górnoserbska ortografija wopśimjejo pšawidła za korektne wužywanje pismikow a diakritiskich znamuškow, pšawidła interpunkcije ako teke wjelikego a małego pisanja.
Prozowe wulicowańko z wěcej epizodami wó źiwnych a dyrdakojskich dožywjenjach luźi a
zwěrjetow, kótarež namakaju z pomocu fantastiskich srědkow a móžnosćow swóju
gluku. Wótwóźenje zapśimjeśa bajka wót
Parlamentarisko-demokratiska statna forma Nimskego mócnaŕstwa 1919–1933. Artikel 113 Weimarskeje wustawy, pó kótaremž njedeje se „cuzorěcne ludowe źěle mócnaŕstwa“ we swójom lichem wuwiśu móliś, njejo se na Serbow nałožował, dokulaž njejsu wóni – ako awtochtony lud bźez maśeŕnego kraja – płaśili ako narodna mjeńšyna.
Profesionelne wuźěła na pólu mólaŕstwa, grafiki a tśasaŕstwa na rozdźěl k ludowemu wuměłstwu, zalicone su teke granice pśesegajuce družyny ako fotografija, wideo, kreslowany trikfilm, objektowe wuměłstwo abo instalacija. Serbske twórjece wuměłstwo jo było pśecej do powšyknych stawiznow Serbow zapśěgnjone.
Měšćanske cyrkwje w Hornjej a Delnjej Łužicy, kotrež su so za serbske kemše wužiwali. Jich kulturnostawizniski wuznam leži w tym, zo běchu prěnje twarjenja ze serbskim zaměrom. Jich eksistenca swědči wo připóznaću rěčneje wosebitosće Serbow přez cyrkej a komunu resp. knježkow.
Zjawnje pśednjasone, swětosne wobwěsćenje, cesto z póśěgom na něco tśeśe, což jo pśisegajucemu abo kupce swěte abo njedotykliwe. Eksistěrujo rěd serbskorěcnych pśisegowych tekstow, kótarychž nastaśe dajo se na cas wót 16. do 18. stolěśa (pó źěłach do 19. stolěśa) datěrowaś.
Disciplina duchnych wědomnosćow, kótaraž wuslěźujo twórjece wuměłstwo w historiskej konkretnej wjelerakosći a kaznitosći, ako twórje jogo zakład. Pśi tom glěda rowno tak na wuměłca ako na wuměnjenja produkcije, distribucije a recepcije wuměłstwa. Wuměłstwowa wědomnosć wopśimjejo teke stawizny wuměłstwa, kritiku wuměłstwa a wuměłsku teoriju.
Rěcne formy, kenž wobydlaŕstwo wěsteje krajiny wšedny źeń wužywa. Dialekty rozeznawaju se pśez fonologiske, gramatiske a leksikaliske wósebnosći wót pisneje rěcy a lokalneje rěcy susednych teritorijow. Njeglědajucy na wobgranicowany rěcny teritorium jo serbšćina dialektalnje mócnje diferencěrowana.
Ludowe pśedstajenja wó chórosćach a znaśa wó gójadłach a gójeńskich metodach, ako su na jsy pó źělach wósebne formy wuwili. Etnografiske studije ze 19. stolěśa wó Serbach wopisuju jich wěru do wósuda a ritualizěrowany wobchad z chórosću a smjerśu, kótarejž njejsu se mógli daniž chude daniž bogate wuwinuś.
Proces dobywanja kraja resp. zasedlenja za zawěsćenje zežywjenja. W běgu śěganja ludow, pśi kótaremž su Słowjany swóju pradomownju (nejskerjej na pódpołnocy wót Karpatow mjazy Wisłu a Dnjeprom) wopušćili, su wót 7. stolěśa dochadali słowjańske rody mjazy drugim do stronow až k Solawje/Łobju. Pśi tom móžomy wuchadaś z togo, až jo se jadnało wó někotare wobsedleńske žwały a sedleńske śěžyšća.
Wójowanja mjazy husitami a wójskami mócnaŕstwa. Wóni su se chopili pó napominanju bamža Mjertyna V. do kśicneje wójny pśeśiwo „kjacarjam“ w Českej (1.3.1420) a su se akle skóńcyli 1436 z měrom mjaz bamžom a kejžorom. Husity su byli cerkwju reforměrujuce resp. rewolucionarne gibanje w Českej, kótarež jo južo pó mjenju nawězało na reformarja Jana Husa.
Teritorialne rozpśestrěśe regiona, w kótaremž wěste wobydlaŕstwo wobstawnje bydli abo jo bydliło. Zapśimjeśe jo dostało wuznam w aktualnej mjeńšynowej politice napśeśiwo Serbam, pó tom až su se póstajili napšawy mjeńšynowego šćita, ako se póśěguju na wěsty teritorium, kótaryž pak njewótpowědujo administratiwnym granicam .
Sprěnja tworjenje słowow přez zwjazanje korjentnych morfemow z druhimi słownymi zdónkami abo afiksami po wěstych modelach ze zaměrom rozšěrjenja słowoskłada, jeho diferenciacije abo precizowanja; Zdruha wučba wo zakładach a metodach słowotwórby, kotraž so mjez leksikologiju, semaziologiju a gramatiku zarjaduje.
Tradicionelne instrumenty, na kótarychž jo se głownje k rejam grało. W žrědłach płaśe
slědujuce instrumenty ako charakteristiske za Serbow: wjelike a małe dudy (teke
Gósćeńc abo kjarcma za zarědowanja na jsy, wósebnje na pódzajtšu Łobja, pśedewšym w Górnej Łužycy. Kjarcma jo była až do srjejźi 19. stolěśa cesto sedło šołty z pšawom góspodowanja z piwom a winom a městno patrimonialnego sudnistwa, kótarež jo cesto było zwězane z kněskim dwórom.
Wědomnosć wó wuslěźenju a wopisanju wšedneje a swěźeńskeje kultury a žywjeńskeje wašni a z njeju zwězane transformaciske procese w zajźonosći a pśibytnosći. Pó českem pśikłaźe stej se w 19. stolěśu wužywałej zapśimjeśi narodopis abo etnografija za serbsku ludowědu, akle w 20. stolěśu jo se słowo ludowěda pśesajźiło.
Wědomnostna disciplina, kótaraž pśepytujo a wopisujo diferencěrowanje rěcnego wuraza. To rozeznawanje ma swój zakład we wuzwólenju rěcnych srědkow wšyknych rowninow (fonetika, gramatika, słowoskład, słowoslěd), kenž se we wšakich komunikaciskich situacijach zacuwaju ako pśiměrjone.
Pśedstajenje stawizniskich tšojenjow we wótwisnosći wót politiskich a towarišnostnych wobstojnosćow. Stawiznopis rekonstruěrujo wuwiśa z wobłuka politiskich, socialnych, kulturnych, cerkwinskich a góspodaŕskich stawiznow ako teke stawiznow wósobow a co zaměrnje wědobnje twóriś.
Archiwaliske žrědła k stawiznam a kulturje Serbow su źěł łužyskego namrěśa. Wóni se chowaju we wšyknych archiwach danych kněstwow w Górnej a Dolnej Łužycy, to groni w centralnych a regionalnych krajnych archiwach, měsćańskich archiwach a archiwach kubłow, w centralnych cerkwinskich a lokalnych wósadnych archiwach.
75 km dłujka a až do 16 km šyroka nižyna na dłujki wjacor Chóśebuza, kótaraž jo nastała pśez mały spad srjejźneje Sprjewje. W lěśe 1328 prědny raz naspomnjone Błota su byli pó zapiskach hyšći we 18. stolěśu dalej rozpśestrěte z bejnym późělom bagnow a źiweje góle.
Prěni, 1897–1904 natwarjeny towarstwowy dom wědomostno-kulturneho towarstwa Maćicy Serbskeje w Budyšinje. Wón słužeše hač do zakaza skutkowanja Domowiny 1937 jako centrum serbskich towarstwow. 1945 so zniči a njebu na starym městnje znowa natwarjeny. Jeho naslědny twar je Serbski dom na Budyskim Póstowym naměsće.
Historisko-kulturnje pregowane znamjenja abo symbole narodneje identifikacije, kenž maju donutśika integrěrujuce, zgromaźeństwo twórjece funkcije; dowenka wótgranicuju a zmóžnjaju rozeznawanje swójskich procowanjow wót cuzych. Ako wuraz a stimulus nowego serbskego sebjerozměśa jo nastał w casu narodnego wózroźenja kanon narodnych symbolow.
Towaristwo wuconych, ako jo se 1779 na iniciatiwu jurista, historikarja a rěcywědnika Karla Gottloba von Anton w Zgórjelcu załožyło. Wóno jo kśěło z pomocu wědomnostnego slěźenja na pólu stawiznow a pśirodowědy Górneje Łužyce k powšyknemu rozswětlaŕstwu pśinosowaś.
Historiske grody, głownje wobtwarźone z nasypami z drjewa a zemje. Wóni słušaju k nejstatkownjejšym pomnikam jěsnych stawiznow Łužycowu. W Górnej a Dolnej Łužycy jo wěcej ako 100 takich groźišćow z 8./9. do 12. stolěśa znate, pśi comž su zawěsće dalšne, mjaztym wótnjasone groźišća eksistěrowali.
Institucija za wuwucowanje a pśeslěźowanje rěcy, literatury, stawiznow a kultury Serbow w Lipsku. Ze zachopjeńkom zymskego semestra 1951/52 jo se na Lipšćańskej uniwersiśe załožył „Serbski institut“ (wót 1969 Institut za sorabistiku), kótaryž jo dejał sorabistow we wšych disciplinach wukubłaś a zrazom naźěłaś swójske projekty.
Wórjejski kraj jo pódpołnocny nakšomny region Górneje Łužyce, na dłujkem wjacoru mrokujo ze złykomorojskim regionom, na pódpołnocy z grodkojskim a na pódzajtšu ze slěpjańskim regionom. Źěł pódpołdnjoweje granice twórje katolske jsy wokoło Kulowa, kótarež su něga byli wobsejźeństwo Kloštarja Marijina Gwězda.
Krajina, kótaraž se rozpśestrěwa na pódwjacornej kšomje pódzajtšnosrjejźnoeuropskego ruma z dłujkosću něźi 170 km wót pódpołnocy na pódpołdnjo a šyrokosću 120 km. Jeje geografiska jadnota wuchada z paralelnje běžeceju rěkowu Sprjewja a Nysa, kótarejž slědujotej pśirodny spad wót gór na pódpołdnju až do nižyny na pódpołnocy.
Pśez generacije wustnje traděrowane, popularne spiwy. Ludowe spiwy su wězane na tradicije we wobłuku źěła a swěźenjow, spiwaju se wót regionalnje a socialnje determiněrowanego zgromaźeństwa. Jaden prědny pisny dopokaz eksistence serbskich ludowych spiwow se namakajo w dolnołužyskich sudniskich aktach ze 16. stolěśa.
Wucone, kenž su w 15./16. stolěśu zastupowali humanistiske gibanje, kótarež jo se we wědomnosći a wuměłstwje stajiło wótžywjenje grichisko-romskeje antiki za ideal. Bliskosć humanistiskich uniwersitow ako Wittenberg, Lipsk, Frankfurt (nad Odru) a Krakow k Łužycy jo pógnuwała wót něźi 1500 teke młodych Serbow tam studěrowaś.
Teritorije Dolneje Łužyce, kótarež su w 15. a 16. wót českeje krony pśejšli na bramborsku kurmarku a su až k zjadnośenju z Pšuskeju srjejź 18. stolěśa twórili wósebnu zastojnstwowu jadnotku. To jo pótrjefiło 1463 kněstwje Tupc a Bjerwałd, 1490 Sosny, 1555 Bezkow a Storkow.
W šyršem zmysle nimske pomjenjenje za rěc pódwjacornosłowjańskich rodow, kótarež su se z wjelikim śěganim ludow mjazy Baltiskim mórjom a Rudnymi górami resp. až do krajow pśi Alpach (how warianta „Windisch“) zasedlili. We wušem zmysle historiske nimske pomjenjenje za serbsku rěc, to groni w Dolnej a Górnej Łužycy powědanu pódwjacornosłowjańsku rěc.
Literarne twórjenje lajskich awtorow z buŕskego, rucnikaŕskego abo źěłaśeŕskego miljeja, kenž se w swójich nejlěpšych pśikładach wuznamjenijo pśez wobraznite wopisowanje, spócetne glědanje a naglědniwu ludowu rěc. Serbska ludowa literatura jo prědny raz za kóńc 18. stolěśa w Górnej Łužycy dokłaźona.
Izolěrowane městna, źož su muske abo žeńske, kótarež pśisłušaju nabóžnemu rědoju, pó wěstych pšawidłach w zgromaźeństwje mnichow abo mnichowkow žywe. We Łužycy jo eksistěrowało až do reformacije 18 kloštarjow (14 muskich a 4 žeńskece) ako teke tachaństwto sw. Pětša w Budyšynje ako kolegiatny kapitel.
W šyršem zmysle starše nimske mě za wšykne w pódpołnocnej, srjejźnej a pódzajtšnej Nimskej a w krajach na pódzajtšo Alpow sedlecych Słowjanow, ako njejsu swójski stat załožyli. We wušem zmysle něgajšne nimske pomjenjenje za słowjańskich wobydlarjow Łužyce, kótarež se wósebnje w Dolnej Łužycy do źinsajšnego wužywa.
Družyna literatury, kótarejež twóŕby su na inscenaciju w źiwadle wusměrjone. Dramatika jo se pla Serbow akle w slědnem běrtylu 19. stolěśa w Młodoserbskem gibanju wutwóriła. Do 1948 jo se jadnało wó pśedłogi za lajske ansamble, pótom teke za jadnučke powołańske jawišćo w Budyšynje.
Doba wót 1933 do 1945, kótaraž jo se zachopiła z na-se-stergnjenim mócy NSDAP pód Adolfom Hitlerom a se skóńcyła z kapitulaciju Nimskeje na kóńcu Drugeje swětoweje wójny. Jadno z pśiznamjenjow nacionalsocializma jo był na rasowu teoriju se zepěrajucy antislawizm.
Pśenjasenje priwatnego wobsejźeństwa rolnikaŕskego swójstwa do zgromadnego wobsejźeństwa, we wušem zmysle twórjenje juristiski samostatnych produkcijnych drustwow (LPG) w NDR 1950tych lět. Burje gmejny Krakecy we wokrejsu Budyšyn su kóńc julija 1952 prědnu LPG w nimsko-serbskem regionje załožyli.
Monografiske pśedstajenje systema wěsteje rěcy na fonetisko-fonologiskej, morfologiskej a syntaktiskej rowninje. Gramatiki słuže na jadnom boce wopisowanju a wujasnjowanju rěcnych zjawow (deskriptiwnje) a na drugem boce jich kodifikaciji (preskriptiwnje), z cymž pśinosuju wutwórjenju a stabilizaciji rěcnych systemow.
Ritualizěrowane jadnanja ze symboliskim wustatkowanim, kótarež lokalne resp. regionalne, socialne abo etniske zgromaźeństwa pšawidłownje wugbaju. W serbskich kulturnych stawiznach maju ako wuraz narodneje a regionalneje pśisłušnosći zakładnu reprezentacisku funkciju. Socialnowědomnostna kategorija „nałog“ grajo w serbskej ludowěźe wósebnu rolu.
Krotkowjacorny źěł serbskego sedleńskego ruma Górneje Łužyce, wobgranicowany někak wót tśirožka městow Budyšyn – Kamjeńc – Wórjejce. Tam laže serbske wósady, kenž słušaju k Drježdźańsko-Mišnjańskemu biskupstwu inkluziwnje katolskeje wósady sw. Pětša w Budyšynje a Kulojskeje wósady, ako słuša ku Zgórjelskemu biskupstwu.
W sociologiskem zmysle zjaw, pśi kótaremž pśisłušniki zwětšego małego etniskego abo narodnego zgromaźeństwa zgubiju wěste charakteristiske pśiznamjenja ako rěc, kulturu abo mentalitu a se pśiswóje pśiznamjenja drugeje, zwětšego wětšeje etniskeje abo narodneje kupki. Na Serbow póśěgnjone groni asimilacija rozpušćenje w nimskem luźe resp. zjadnośenje z nimskim ludom.
Proces narodnego wócuśowanja, kótaryž jo se pla wjele słowjańskich ludow kóńc 18. stolěśa zachopił a jo w 19. stolěśu wjadł k nastaśu modernych bergaŕskich narodow. Pokazma narodnego wuwědobnjenja su se pla Serbow wót srjejźi 18. stolěśa jawili wósebnje w Górnej Łužycy. Wót póznego rozswětlaŕstwa a pietizma pśigótowane, jo se narodne wózroźenje w někotarych fazach až dosrjejź 19. stolěśa wótměwało.
Pśed jatšownym spótnym casom lažecy cas wjasela a rozluštowanja, kótaryž se zachopijo Tśoch kralow (6. januara) a se skóńcyjo w katolskich stronach ze šwigawu, pó buŕskej swěźeńskej pratyji pak pó prědnej njeźeli śichego casa. W Dolnej Łužycy wótměwaju se až do źinsajšnego camprowanje a zapustojske pśeśěgi až do styrich tyźenjow do jatš.
Koeksistenca – w zwisku z wobknježenjom, wužiwanjom a wobłukom płaćiwosće – dweju rěčow pola jednotliwcow (indiwiduelna dwurěčnosć), skupinow (kolektiwna dwurěčnosć) abo we wěstych kónčinach (dwurěčne regiony, staty). Dwurěčnosć abo bilingualizm je wosebity pad wjacerěčnosće.
Zjadnośeństwa serbskich mólarjow, grafikarjow, wugótowarjow knigłow, tśasarjow a wuměłskich rucnikarjow we wótměnjajucych strukturach ze wšakim statusom za spěchowanje twórjecego wuměłstwa a za góspodaŕske zawěsćenje eksistence wuměłcow. Wuměnjenja za to su byli za serbske twórjece wuměłstwo akle w 20tych lětach 20. stolěśa dane.
Swěźeń zmanźelenja, pśi kótaremž pśewóźuju a wuzjawjaju rozžognowańske a pśiwześowe rituale změnu statusa wót fryjnego k zmanźelonemu dorosćonemu. Zapśimjeśe „serbska swajźba“ (górnoserbski serbski kwas) póchada ze 19. stolěśa a pomjenjujo swajźbu pó buŕskem tradiciskem modelu we Łužycy.
Gesamtheit der ober- und niedersorbischen Dialekte einschließlich der
Übergangsdialekte sowie der ober- und niedersorbischen Schriftsprache;
Eigenbezeichnungen serbšćina bzw. obersorb.
Institucija za zdźaržanje materielnego narodnego kulturnego derbstwa Serbow, kótaraž ma swójo sedło wót zachopjeńka 1970tych lět w Budyšynje. Serbski muzej stoj w tradiciji něgajšnego Serbskego muzeja (nimski „Wendisches Museum“), a jo se zepěrał na jogo zběrki ze 19. a zachopjeńka 20. stolěśa.
Wědobne a institucionelnje organizěrowane formowanje pisneje rěcy (na pś. pśez linguistow, wucabnikow) glědajucy na pismo, ortografiju, słowoskład a gramatiku. Zaměr jo twórjenje nadregionalnego komunikaciskego srědka, kótaryž dajo se we wšakich situacijach wužywaś, a wutwarjenje domenow.
Zaměrne wótwórjanje nje- abo lěbda wobsedlonych stron, we Łužycy wót 7./8. stolěśa a mócnjej w 13. stolěśu. Wenkowna kolonizacija jo zwězana z pśidrogowanim, nutśikowna kolonizacija z wutwarjenim kraja. Wóna wustatkujo cesto socialnu a góspodaŕsku inowaciju.
Cełk wšych źěłow a słužbow, ku kótarymž su zwětšego buŕske póddane póznego srjejźowěka až k agrarnym reformam 18. a 19. stolěśa zawězane byli. Wót pódwjacornosłowjańskego słowa robota póžycone nimske zapśimjeśe jo wóstało wobgranicowane na słowjańsko-nimski rěcny rum w pódzajtšu.
Prezentacija we wustajeńskem palasće pśi Stübelowej aleji w Drježdźanach, kótaraž jo se wótměła wót junija do septembra 1896 pód šćitom sakskego krala Alberta. Wóna jo stała w tradiciji wót srjejźi 19. stolěśa organizěrowanych industrijowych a źěłaŕstwowych pśeglědkow a jo dejała pokazaś wugbaśowu móc sakskego rucnikaŕstwa.
Pódwjacornosłowjański lud w Dolnej a Górnej Łužycy, kótaremuž jo se na nimski něga zwětšego „Wenden“ groniło (pó źělach teke „Sorbenwenden“ abo „Lausitzer Serben“); w Dolnej Łužycy źinsa oficielnje teke „Sorben/Wenden“. Górnoserbski wužywa se etnonym Serbja, dolnoserbski Serby (w singularu stawnje Serb).