Linguistic landscape Schleife
Sorbian signs in the public space of Schleife area
Rěčna krajina je słyšomna: Ludźo rěča tu jednu abo wjacore standardowe rěče a přidatnje swój dialekt. Zdobom je rěčna krajina widźomna: Rěč pokazuje so w pisomnej formje. Tak so wona awditiwnje a wizuelnje dožiwić hodźi.
K wizuelnej komponenće Slepjanskeje rěčneje krajiny słušeja wšitke w zjawnym rumje jako pismo spóznajomne serbskorěčne elementy (tafle, pomjatne kamjenje, napisy na sćěnach atd.) kaž tež artefakty tworjaceho wuměłstwa ze serbskej tematiku.
Fenomen „pisana rěč w zjawnym rumje“ skonstituowa so we wědomosći wot lěta 1997 jako Linguistic Landscape. Tute slědźenje wo rěčnych krajinach słuša do wobłuka rěčneje sociologije/sociolinguistiki a přepytuje zwiski mjez towaršnosću a rěču na zakładźe wustupowanja rěče we wjacerěčnych krajinach. Zwjetša hladaše so při tym na poměr wjetšinoweje rěče a oficialneje mjeńšinoweje rěče přez přepytowanje wšitkich widźomnych napisow w zjawnym rumje wuzwoleneje krajiny. Mjeztym zo dźe tu zwjetša wo markěrowanje identitow, wo poměry mocy a strukturu zhromadneho žiwjenja, smy sej w swojim projekće přistup wuzwolili, kiž koncentruje so na zwěsćowace wobkedźbowanje, zo bychmy pokazali, na kotrych zjawnje přistupnych městnach Slepjanskeje gmejny so serbska rěč a z tym pokazki na serbske kulturne herbstwo regiona jewja.
Dialektny teren so swojeje snadneje wulkosće dla (sydom Slepjanskich wsow z dohromady něhdźe 4 500 wobydlerjemi a wobydlerkami) derje hodźi za dospołne předstajenje jeho serbskeho charaktera. W kóždej ze wsow je serbšćina w zjawnosći přitomna, tola nic wšudźe jenak často. Wšitke zjawnje widźomne napisy a wuměłske twórby su so zwěsćili, fotografisce dokumentowali, po sydlišćach do lisćinow zrjadowali, do temowych kontekstow zarjadowali a z metadatami wuhotowali, mjez druhim tež z geokoordinatami kóždeho napisa.
W lěće 1999 wobzamkny so Zakoń wo prawach Serbow w Swobodnym staće Sakskej (skrótka Sakski serbski zakoń), w kotrymž je w paragrafje 10 zapisane, zo maja so wjesne tafle pućniki a dalše tafle w serbskim sydlenskim rumje dwurěčnje wuhotować: § 10 (1) „Wuhotowanje z taflemi w zjawnym rumje přez zarjady Swobodneho stata Sakskeje a jeho dohladej podstejace zjednoćenstwa, wustawy a załožby zjawneho prawa, wosebje na zjawnych twarjenjach, zarjadnišćach, dróhach, pućach, zjawnych naměstach a mostach, ma w serbskim sydlenskim teritoriju w němskej a serbskej rěči być.“
Dokelž je w Sakskej hornjoserbšćina zarjadniska rěč, noša dróhowe tafle we wjetšinje Slepjanskich wsow němsko-hornjoserbske napisy. W Mułkecach, Dźěwinje a Brězowce so dwurěčnosć dotal hišće zrealizowała njeje, tu su dróhowe taflički jednorěčne němske.
W lěće 1999 wobzamkny so Zakoń wo prawach Serbow w Swobodnym staće Sakskej (skrótka Sakski serbski zakoń), w kotrymž je w paragrafje 10 zapisane, zo maja so wjesne tafle pućniki a dalše tafle w serbskim sydlenskim rumje dwurěčnje wuhotować: § 10 (1) „Wuhotowanje z taflemi w zjawnym rumje přez zarjady Swobodneho stata Sakskeje a jeho dohladej podstejace zjednoćenstwa, wustawy a załožby zjawneho prawa, wosebje na zjawnych twarjenjach, zarjadnišćach, dróhach, pućach, zjawnych naměstach a mostach, ma w serbskim sydlenskim teritoriju w němskej a serbskej rěči być.“
Dokelž je w Sakskej hornjoserbšćina zarjadniska rěč, noša wšě tajke tafle němsko-hornjoserbske napisy – a tak tež wjesne tafle a pućniki na teritoriju Slepjanskeho zarjadniskeho zwjazka. Z jednym wuwzaćom: W Rownom jewi so na někotrych taflach mjenowa forma w Slepjanskej serbšćinje. Město hornjoserbskeho mjena Rowno steji tam Rowne.
Zajimawe je wustupowanje měšaneje formy w serbskej wersiji wjesneho mjena Slepo. Na někotrych z wjesnych taflow spóznajemy mjenujcy formu Slěpo, kotraž njewotpowěduje ani Slepjanskej ani hornjoserbskej rěčnej normje a kotraž je skombinowana ze Slepjanskeje formy Slěpe a jeje hornjoserbskeho wotpowědnika Slepo.
Na gmejnskich zarjadach, gmejnskich a wobydlerskich běrowach zarjadniskeho zwjazka Slepo su dwurěčne tafle připrawjene. Dokelž je w Sakskej nimo němčiny tež hornjoserbšćina zarjadniska rěč, informuja tafle we woběmaj rěčomaj wo komunalnych zarjadnišćach a jich wotewrjenskich časach.
Ze zaměrom turistiskeho woznamjenjenja, informacije, zabawy abo wabjenja su so w Slepjanskich wsach a jich wokolinje najwšelakoriše tafle a pismonošaki připrawili. Jednotnje wuhotowane su wot gmejnskeho zarjada iniciěrowane brune, zelene a běłe orientaciske tafle. Dalše hamtske tafle na krajnej hranicy k Braniborskej, w bliskosći rěčki Strugi abo při UNESCO-Geoparku su kaž wšudźe w Němskej normowane.
Přidruža pak so dalše němsko-serbske napisy na drjewjanych a metalowych taflach w najwšelakorišich formach, wulkosćach, kotrež su na wšelakore wašnje přičinjene. Tež jich teksty pokazuja mnóstwo wašnjow wuhotowanja a poskićeja dwurěčne informacije.
W Slepjanskej gmejnje steja štyri pomjatne kamjenje: jedyn w Rownom a tři w Slepom. Z nich dopominaja tři na wuznamne wosobiny: kamjeń w Rownom na ludoweho spisowaćela Hanza Njepilu, jedynkamjeń w Slepom na serbskeho fararja Mateja Handrika a dalši na Měrćina Luthera – k jeho wopomnjeću je so k jubilejej reformacije 2017 lipa sadźiła. Štwórty a najstarši kamjeń je wěnowany dopomnjeću bitwy pola Sedana (1870), wón je so najskerje mjez 1871 a 1877 před Slepjanskej cyrkwju postajił.
Do tuteje kategorije su so tajke wobrazy zarjadowali, kotrež noša napisy w zwisku z towaršnostnym žiwjenjom a socialnej zhromadnosću. Namakaja so tu tafle wosady, priwatnych a komercielnych zarjadnišćow kaž tež towarstwow ze serbskim wusměrjenjom.
W Slepom steji Němsko-serbski šulski kompleks, w kotrymž su wyša a zakładna šula, hort, biblioteka a sportowe připrawy z dwurěčnymi taflemi wuhotowane. Dwurěčny (němsko-hornjoserbski) sćěnowy napis ma pěstowarnja w Brězowce. Při zachodźe dźěćaceho přebywanišća w Rownom pokazuje tafla ze serbskim holčim předmjenom Milenka a wotpowědnym signetom na to, zo dźěła přebywanišćo po imersiskim koncepće Serbskeho šulskeho towarstwa z mjenom „Witaj“ (přir. Modelowy projekt „Witaj“ w Serbskim kulturnym leksikonje).
Dwaj wuměłcaj ze Slepjanskeje wosady dóstaštaj nadawki za wuměłske twórby, z kotrychž maja někotre serbske napisy abo před kotrymiž připrawi so tekstowa tafla ze serbskorěčnymi informacijemi. Tak hodźa so w Slepjanskich wsach skulptury a reliefy namakać. Skulptury bajowych postawow lutkow a dudaka Hanza Šustera w Trjebinje kaž tež skulptura w zahrodce Slepjanskeho kulturneho centruma su wuhotowane z taflemi w němskej a Slepjanskej serbskej rěči. Brězowska figura wódneho muža nosy hornjoserbske mjeno wsy jako napis a na bajowu figuru Sylneho Lysiny skedźbnja w Mułkecach oficialna turistiska tafla. Relief na towarstwowym a zetkawanskim domje w Slepom dósta němsko-hornjoserbske nadpismo.
Serbske napisy su so w Slepjanskej wosadźe jenož hišće na dwěmaj kěrchowomaj zachowali: w Rownom a w Trjebinje. Rownjanski kěrchow ma hladajo na prezencu serbšćiny wosebitu poziciju. Tu njesteja jenož tři kamjenje z nowšeho časa, wot přiwuznych wuhotowane ze serbskimi słowami, ale wón je wot lěta 2011 tež wopomnišćo zachowanych historiskich narownych kamjenjow. W dobje wot 1873 do 1919 nastate kamjenje zbudźichu w 1980tych lětach nowu skedźbnosć. Wulki dźěl narownych kamjenjow bu 1990 wuchowany, 2006 do lisćiny kulturnych pomnikow w Swobodnym staće Sakskej přiwzaty a 2009 dokumentowany (hlej Publikacija z lěta 2011). Na nich zachowane hrónčka a daty zemrětych pokazuja jónkrótne splećenje tehdyšeje ewangelskeje hornjoserbšćiny a domoródneje Slepjanskeje serbšćiny, při čimž je Slepjanska serbšćina jasnje spóznajomna a spožča hornjoserbšćinje wosebitu regionalnu barbu.
Hornjoserbsko-němska drjewjana tafla na starej Trjebinskej ćěłowni ma so hišće w lěće 2022 z čitajomnej kopiju narunać.
W Trjebinje wobsteji pódla komunalneho kěrchowa pohrjebnišćo sowjetskich wojakow z wojerskim pomnikom z ruskim napisom. Na tutym pohrjebnišću je wjace hač 500 wojakow a oficěrow pochowanych, kotřiž padnychu mjez 17. a 20. aprylom 1945 tu a w dalšej wokolinje.
Někotre serbskorěčne napisy su so w projektowej dobje wotstronili, na př. hornjoserbski postrow na škleńčanych durjach Netto-wikowanišća w Slepom a turistiska informaciska tafla mjez hosćencom a cyrkwju, abo wone zhubichu so při wottorhanju twarjenjow: to płaći za wulkoformatowej hornjoserbskej napisaj na fasadźe stareje Slepjanskeje šule, kotrejž wobohaćeštej hač do lěta 2021 Slepjansku rěčnu krajinu.
Relikt z NDRskeho časa zhubi so spočatk lěta 2022: bě to něhdyši napis napis Brězowskeje rady gmejny, kotrehož hornjoserbski tekst bě zdźěla wot wabjenskeje tafle zakryty, zdźěla pak hišće widźomny.