Serbski kulturny leksikon DIGITALNJE
Što běše serbski regiment? Hdy su wušli prěnje serbske knihi a wot kotreho časa wudawaja nakładnistwa serbsku literaturu? Hdy nasta mytos wo serbskim kuzłarju Krabaće? Što su wosebitosće Hornjeje a Delnjeje Łužicy, hornjo- a delnjoserbskeje rěče? Kotre konsekwency wurostu z brunicoweho hórnistwa? – Leksikony a encyklopedije słuža spěšnemu informowanju wo datach a mjenach, faktach a ličbach. Za serbsku kulturu a serbske stawizny předleži z lěta 2014 tajka popularna přiručka, „Serbski kulturny leksikon“, kotryž tučasny staw slědźenja na polu serbowědy systematisce wopisuje.
Kulturny leksikon, projekt Serbskeho instituta (wušoł w Ludowym nakładnistwje Domowina, Budyšin), skići we wjele wozjewjenjach rozbrojenu wědu wo serbskej mjeńšinje. We wjace hač 200 hesłach podawa dohlad do aktualneho stawa slědźenja hnydom wjacorych duchownych wědomosćow. Nimo sobudźěłaćerjow Serbskeho instituta wobdźěli so tójšto eksternych awtorow. Sorabistiske slědźenja a publikacije z doby rozswětlerstwa, wosebje pak ze zažneho 19. lětstotka, stajnje přiběrachu. Dźensa předleža spušćomne dopóznaća na wšelakich polach serbskich stawiznow, rěče, literatury abo ludowědy. Leksikon so wosebje na němske čitarstwo we a zwonka Łužicy měri. Wot hesła „Alphabet“ do „Zweisprachigkeit“ wobsahuje wón bytostne wuslědki sorabistiskeho slědźenja z tu- a wukraja.
Z digitalnej wersiju kulturneho leksikona ma so kruh recipientow dale powjetšić. Kóžde hesło w alfabetisce rjadowanej přiručce so z definiciju započina a skići potom nazorne wopisowanje tuchwilneho předmjeta. Biografiske a geografiske informacije wo kraju a narodźe so w konteksće temow wobjednawaja. Teksty ćišćaneje wersije su so po potrjebje snadnje wobdźěłali, mj. dr. su so wěcne zmylki skorigowali a přehlad fachoweje literatury je so aktualizował. Prawniskich přičinow dla so w digitalnej prezentaciji wšitke ilustracije z ćišća přewzać njehodźa, město toho steja alternatiwy ze Serbskeho kulturneho archiwa k dispoziciji.
Archiwaliske žórła k stawiznam a kulturje Serbow su dźěl łužiskeho namrěwstwa. Wone chowaja so we wšěch archiwach jednotliwych knjejstwow w Hornjej a Delnjej Łužicy, potajkim w centralnych a regionalnych krajnych archiwach, měšćanskich, wokrjesnych a kubłowych archiwach kaž tež w centralnych cyrkwinskich a lokalnych farskich archiwach.
W sociologiskim zmysle zjaw, při kotrymž přisłušnicy zwjetša mjeńšeho etniskeho abo narodneho zhromadźenstwa wěste charakteristiske přiznamjenja kaž rěč, kulturu abo mentalitu zhubja a sej přiznamjenja druheje, zwjetša wjetšeje etniskeje abo narodneje skupiny přiswoja. Z poćahom na Serbow rěka asimilacija rozpušćenje w němskim ludźe resp. zjednoćenje z němskim ludom.
Prezentacija w palasće za wustajeńcy na Stübelowej aleji w Drježdźanach, kotraž so wotměwaše wot junija do septembra 1896 pod škitom sakskeho krala Alberta. Steješe w tradiciji wot srjedźa 19. lětstotka wuhotowanych industrijowych a přemysłowych přehladkow a měješe wukonowu móc sakskeho rjemjesła pokazać.
Proces dobywanja kraja resp. sydlenja za zawěsćenje zežiwjenja. W běhu pućowanja ludow, při kotrymž běchu Słowjenjo swoju pradomiznu (prawdźepodobnje sewjernje Karpatow mjez Wisłu a Dnjeprom) wopušćili, přićahnychu wot 7. lětstotka słowjanske kmjeny mj. dr. do kónčin hač k Solawje/Łobju. Při tym ma so z wjacorych sydlenskich žołmow a ćežišćow wuchadźeć.
Najwuznamniša sorabistiska biblioteka do 1949. W załoženskej fazy Maćicy Serbskeje nasta 1846 w Budyšinje prěni raz centralna biblioteka z funkciju archiwa, kotraž zaběraše so ze systematiskim zběranjom serbskorěčnych nowych wudaćow kaž tež publikacijow wo Serbach.
Profesionelne twórby na polach molerstwa, grafiki a rězbarjenja, wotmjezowane wot ludoweho wuměłstwa, tež w hranicy překročacych žanrach kaž fotografije, wideja, trikowych filmow, objektoweho wuměłstwa abo instalacije. Serbske tworjace wuměłstwo běše přeco do powšitkownych stawiznow Serbow integrowane.
Ritualizowane jednanja ze symboliskim skutkom, kotrež so prawidłownje w lokalnych resp. regionalnych, socialnych abo etniskich zhromadźenstwach haja. W serbskich kulturnych stawiznach maja jako wuraz narodneje a regionalneje přisłušnosće zakładnu reprezentacisku funkciju. Socialnowědomostna kategorija „nałožk“ hraje w serbskej ludowědźe wosebitu rólu.
Historiske hrody, hłownje z nasypami z drjewa a zemje potwjerdźene. Słušeja k najzajimawšim pomnikam zažnych stawiznow Łužicy. W Hornjej a Delnjej Łužicy je wjace hač 100 tajkich hrodźišćow z 8./9. do 12. lětstotka znate, při čimž móže so z dalšich, mjeztym wotnjesenych hrodźišćow wuchadźeć.
Rěčne formy, kotrež we wěstej krajinje sydlace wobydlerstwo we wšědnym žiwjenju wužiwa. Wone so na zakładźe fonologiskich, gramatiskich a leksikaliskich wosebitosćow wot spisowneje rěče a lokalneje rěče susodnych teritorijow rozeznawaja. Najebać wobmjezowaneho rěčneho ruma je serbšćina dialektalnje sylnje diferencowana.
Družina literatury, kotrejež twórby su na inscenaciju w dźiwadle wusměrjene. Dramatika je so pola Serbow hakle w poslednjej štwórći 19. lětstotka w hibanju Młodoserbow wutworiła. Do 1948 jednaše so wo předłohi za lajske ansamble, po tym tež za jeničke serbske powołanske jewišćo w Budyšinje.
Před jutrownym póstom ležacy čas wjesela a rozwólnosće, kotryž so započnje Třoch kralow (6. januara) a so w katolskich kónčinach z popjelnej srjedu, po burskej swjedźenskej protyce po prěnjej njedźelu w póstnym času zakónči. W Delnjej Łužicy wotměwaja so camprowanje a zapustowe přećahi do štyrjoch tydźenjow před jutrami hač do dźensnišeho.
Předstajenje stawizniskich podawkow we wotwisnosći wot politiskich a towaršnostnych wobstejnosćow. Stawiznopis rekonstruuje wuwića z wobłuka politiskich a socialnych stawiznow, kulturnych, cyrkwinskich a hospodarskich stawiznow kaž tež stawiznow wosobow a je wusměrjene na wědomje tworjace skutkowanje.
Monografiske předstajenje systema wěsteje rěče na fonetisko-fonologiskej, morfologiskej a syntaktiskej runinje. Wone słuži na jednej stronje wopisowanju a wujasnjenju rěčnych zjawow (deskriptiwnje) a na druhej stronje jich kodifikaciji (preskriptiwnje), z čimž přinošuje k tworjenju a stabilizaciji rěčnych systemow.
Swjedźeń k zmandźelenju, při kotrymž rozžohnowanske a přijimowace rituale změnu statusa wot swobodneho k zmandźelenemu dorosćenemu přewodźuja a wozjewjeja. Zapřimjeće „serbski kwas“ (delnjoserbsce serbska swajźba) pochadźa z 19. lětstotka a pomjenuje kwas po tradicionelnym burskim modelu we Łužicy.
Wojerowski kraj je najdale sewjerozapadna nakromna kónčina Hornjeje Łužicy, w sewjerozapadźe mjezuje ze Złykomorowskim, w sewjeru z Grodkowskim a we wuchodźe ze Slepjanskim regionom. Dźěl južneje hranicy tworja katolske wsy wokoło Kulowa, kotrež słušachu prjedy k wobsydstwu Klóštra Marijina Hwězda.
Wučeni, kotřiž zastupowachu w 15./16. lětstotku duchowne hibanje humanizma, kotrež wuzběhny wožiwjenje grjeksko-romskeje antiki we wědomosći a wuměłstwje k idealej. Bliskosć humanistiskich uniwersitow kaž Wittenberg, Lipsk, Frankobrod nad Wódru a Krakow k Łužicy pohnu wot někak 1500 tež młodych Serbow, zo bychu tam studowali.
Wojowanja mjez husitami a wójskami mócnarstwa, kotrež so po namołwje bamža Měrćina V. dnja 1.3.1420 na křižnu wójnu přećiwo „kecarjam“ w Čěskej započachu a so hakle 1436 z měrom mjez bamžom a kejžorom zakónčichu. Husića tworjachu cyrkwju reformowace resp. rewolucionarne hibanje w Čěskej, kotrež hižo z mjenom na reformera Jana Husa nawjaza.
Institucija za wuwučowanje a přepytowanje rěče, literatury, stawiznow a kultury Serbow w Lipsku. Ze započatkom zymskeho semestra 1951/52 załoži so na Lipšćanskej uniwersiće „Serbski institut“ (wot 1969 Institut za sorabistiku), kotryž měješe sorabistow we wšěch disciplinach wukubłać a zdobom swójske projekty nadźěłać.
Juhozapadny dźěl serbskeho sydlenskeho ruma Hornjeje Łužicy, wobmjezowany někak wot třiróžka Budyšin – Kamjenc – Wojerecy. Tam leža serbske katolske wosady Drježdźansko-Mišnjanskeho biskopstwa a tachantstwo swj. Pětra w Budyšinje kaž tež k Zhorjelskemu biskopstwu słušaca Kulowska wosada.
Izolowane městna, hdźež su mužojo abo žony, kotrež přisłušeja nabožnemu rjadej, po wěstych prawidłach w mnišim abo knježnjacym zhromadźenstwje žiwi. We Łužicy wobsteješe hač do reformacije 18 klóštrow (14 muskich a štyri žonjace) kaž tež tachantstwo swj. Pětra w Budyšinje jako kolegiatny kapitl.
Přenjesenje priwatneho wobsydstwa ratarskeje pódy do zhromadneho wobsydstwa, we wušim zmysle tworjenje juristisce samostatnych produkciskich drustwow (LPG) w NDR 1950tych lět. Burja Krakečanskeje wosady w Budyskim wokrjesu załožichu kónc julija 1952 prěnju LPG w němsko-serbskim regionje.
Zaměrne spřistupnjenje njewobydlenych abo lědma wobsydlenych kónčinow, we Łužicy wot 7./8. lětstotka a wosebje w 13. lětstotku. Wonkowna kolonizacija je zwjazana z připućowanjom, nutřkowna z wutwarjenjom kraja. Jej slěduje zwjetša socialna a hospodarska inowacija.
Disciplina duchownych wědomosćow, kotraž tworjace wuměłstwo w swojej historiskej wšelakorosći a jeho zakładne zakonitosće přepytuje. Při tym dóstanu wuměłcy runje telko kedźbnosće kaž wuměnjenja produkcije, rozšěrjenja a recepcije wuměłstwa. Wuměłstwowa wědomosć zapřija stawizny wuměłstwa, wuměłsku kritiku a wuměłsku teoriju.
Teritorije, kotrež přeńdźechu w 15. a 16. lětstotku wot čěskeje króny na braniborsku kurmarku a tworjachu hač k jeje krutemu zjednoćenju z Pruskej srjedź 18. lětstotka wosebity zarjadniski cyłk. To potrjechi 1462 knjejstwje Tupc a Bjerwałd, 1490 Sosny, 1555 Běžkow a Storkow.
Krajina, kotraž leži na zapadnej kromje wuchodosrjedźnoeuropskeho ruma z dołhosću někak 170 km wot sewjera do juha a šěrokosću 120 km. Jeje geografiska jednota wuchadźa z paralelnje běžaceju rěkow Sprjewja a Nysa, kotrejž sćěhujetej wot mjezy při horinach w juhu hač do nižinow w sewjeru.
Prozowe powědančko z wjacorymi epizodami wo bajkojtych a dyrdomdejskich dožiwjenjach ludźi a
zwěrjatow, kiž z pomocu fantastiskich srědkow a móžnosćow swoje zbožo namakaja.
Wotwodźenki zapřijeća bajki (wot hornjoserbskeho
Najstarše cyłonarodne a nadkonfesionelne wědomostno-kulturne zjednoćenstwo Serbow w Hornjej a Delnjej Łužicy. Maćica Serbska nasta na wjeršku narodneho wozrodźenja po přikładźe podobnych organizacijow pola druhich słowjanskich ludow a wobwliwowaše lětdźesatki dołho duchowno-kulturne žiwjenje serbskeje mjeńšiny.
Doba wot 1933 do 1945, kotraž so z přewzaćom mocy NSDAP pod Adolfom Hitlerom započa a so z kapitulaciju Němskeje na kóncu Druheje swětoweje wójny zakónči. Jedne ze znamjenjow nacionalsocializma bě so na rasowej teoriji zepěracy antislawizm.
Historisko-kulturne znamjenja abo symbole narodneje identifikacije, kotrež maja donutřka integrowace, zhromadnosć tworjace funkcije, dowonka wotmjezuja a zmóžnjeja rozeznawanje swójskich prócowanjow wot cuzych. Jako wuraz kaž tež stimulus noweho serbskeho sebjezrozumjenja nasta w času narodneho wozrodźenja kanon narodnych symbolow.
Proces narodneho wotućenja, kotryž pola wjele słowjanskich ludow kónc 18. lětstotka zasadźi a w 19. lětstotku k nastaću modernych byrgarskich krajow wjedźeše. Znamjenja za nastaće narodneho wědomja pokazachu so pola Serbow wot srjedź 18. lětstotka wosebje w Hornjej Łužicy. Wot pózdnjeho rozswětlerstwa a pietizma přihotowane wotmě so narodne wozrodźenje we wjacorych fazach hač do srjedź 19. lětstotka.
Towarstwo wučenych, kotraž so 1779 na iniciatiwu jurista, historikarja a rěčespytnika Karla Gottloba von Anton w Zhorjelcu załoži. Wone chcyše w Hornjej Łužicy z pomocu wědomostneho slědźenja na polu stawiznow a přirodowědy powšitkownemu rozswětlerstwu přinošować.
Cyłk wšěch dźěłowych wukonow a słužbow, ke kotrymž běchu zwjetša burscy poddanojo wot pózdnjeho srjedźowěka hač do agrarnych reformow 18. a 19. lětstotka zawjazani. Ze zapadosłowjanskeho słowa robota do němčiny požčene zapřijeće wosta na słowjansko-němski rěčny rum we wuchodźe wobmjezowane.
Teritorialne wupřestrěće regiona, kotryž bu resp. je trajnje wot ludnosće wobydleny. Zapřijeće dósta wuznam w aktualnej mjeńšinowej politice Serbam napřećiwo, po tym zo postajichu so na kónčiny poćahowace, tola nic administratiwnym hranicam wotpowědowace naprawy mjeńšinoweho škita.
Zapadosłowjanski lud w Hornjej a Delnjej Łužicy; němsce „Sorben“, prjedy přewažnje „Wenden“, zdźěla „Sorbenwenden“ abo „Lausitzer Serben“; w Delnjej Łužicy wužiwa so dźensa oficialne němske pomjenowanje „Sorben/Wenden„. Hornjoserbsce wužiwa so etnonym Serbja, delnjoserbsce Serby (w singularu stajnje Serb).
We wušim zmysle prawniske normy, z kotrymiž je zakonjedawar postajił wobšěrne rjadowanja serbskich naležnosćow (formelne zakonje). W šěršim zmysle rozumimy pod zapřijećom Serbski zakoń tež jednotliwe prawniske sady formelnych zakonjow, kotrež njeposrědnje Serbow potrjechja.
Gesamtheit der ober- und niedersorbischen Dialekte einschließlich der
Übergangsdialekte sowie der ober- und niedersorbischen Schriftsprache;
Eigenbezeichnungen serbšćina bzw. obersorb.
Institucija za wobchowanje materielneho narodneho kulturneho herbstwa Serbow, kotraž ma wot spočatka 1970tych lět w Budyšinje swoje sydło. Serbski muzej steji w tradiciji něhdyšeho Serbskeho muzeja a je so na zakładźe jeho zběrkow z 19. a wot spočatka 20. lětstotka natwarił.
Wědome a institucionelnje organizowane formowanje spisowneje rěče (na pr. přez linguistow, wučerjow) hladajo na pismo, ortografiju, słowoskład a gramatiku ze zaměrom tworjenja nadregionalneho komunikaciskeho srědka, kotryž so we wšelakich situacijach wužiwać hodźi, a wutwarjenja domenow.
Někak 75 kilometrow dołha a hač do 16 kilometrow šěroka nižina sewjerozapadnje Choćebuza, kotraž nasta dźakowano małemu spadej srjedźneje Sprjewje. Za 1328 prěni raz we wopismje naspomnjene Błóta je so hišće we 18. lětstotku wjetše rozpřestrěće z chětro wulkim podźělom bahnow a pralěsa podało.
Wěnowanja zamóženjow za předewzaća, kotrež darićel postaji, resp. za na tute wašnje nastate institucije. Za spěchowanje duchowneho, kulturneho abo hospodarskeho žiwjenja Serbow su wot lěta 1700 přewažnje priwatne wosoby wšelake załožby abo legaty zarjadowali.
Wědomostna disciplina, kotraž přepytuje diferenciaciju rěčneho wuraza a ju wopisuje. Tuta ma swój zakład we wuzwolenju rěčnych wurazowych srědkow wšěch runinow (fonetika, gramatika, słowoskład, syntaksa), kotrež so we wšelakich komunikaciskich situacijach jako přiměrjene začuwaja.
Zjednoćenstwa serbskich molerjow, grafikarjow, wuhotowarjow knihow, rězbarjow a wuměłskich rjemjeslnikow w měnjacych strukturach a ze wšelakim statusom za spěchowanje tworjaceho wuměłstwa kaž tež za hospodarske zawěsćenje eksistency wuměłcow. Za serbske tworjace wuměłstwo běchu wuměnjenja za to hakle wot 20tych lět 20. lětstotka date.
Wědomosć k přepytowanju a wopisowanju wšědneje a swjedźenskeje kultury kaž tež žiwjenskeho wašnja a z tym zwjazanych transformaciskich procesow w zańdźenosći a přitomnosći. Po čěskim přikładźe wužiwaštej so w 19. lětstotku za serbsku ludowědu zapřijeći narodopis abo etnografija, hakle w 20. lětstotku přesadźi so ludowěda jako pomjenowanje předmjeta.
Přez generacije ertnje traděrowane popularne spěwy. Ludowe spěwy (tež: pěsnje) su na tradiciju w dźěłowym a swjedźenskim wobłuku wjazane; regionalnje a socialnje determinowane zhromadźenstwo je spěwa. Prěni pisomny dopokaz eksistency serbskich ludowych spěwow namakamy w delnjołužiskich sudniskich aktach z 16. lětstotka.
Literarne tworjenje lajskich awtorow z burskeho, rjemjeslniskeho abo dźěłaćerskeho miljeja, kotrehož najlěpše přikłady so přez wobrazliwe wopisowanje, prěnjotny wid a nazornu ludowu rěč wuznamjenjeja. Serbska ludowa literatura je prěni raz kónc 18. lětstotka dokładźena.
Ludowe předstajenja wo chorosćach a wěda wo lěkach a lěkowanskich metodach, kotrež su so pola wjesneho wobydlerstwa na wosebite wašnje wuwili. Etnografiske studije z 19. lětstotka wo Serbach wopisuja jich wěru na přisud a ritualizowany wobchad z chorosću a smjerću, kotrejž njemóžachu so ani chudźi ani bohaći wuwinyć.
Parlamentarisko-demokratiska statna forma Němskeho mócnarstwa 1919–1933. Artikl 113 Weimarskeje wustawy, po kotrymž njesměło so swobodne wuwiće „cuzorěčnych ludowych dźělow mócnarstwa“ haćić, njeje so na Serbow nałožował, dokelž njejsu –awtochtony lud bjez maćerneho kraja – jako narodna mjeńšina płaćili.
W šěršim zmysle prjedawše němske mjeno za wšěch Słowjanow, kotřiž sydlachu w sewjernej, srjedźnej a wuchodnej Němskej kaž tež w krajach wuchodnych Alpow a kotřiž njeběchu swójski stat wutworili. We wušim zmysle něhdyše němske pomjenowanje za słowjanskich wobydlerjow wobeju Łužicow, kotrež so wosebje w Delnjej Łužicy hač do dźensnišeho wužiwa.
W šěršim zmysle němske pomjenowanje za rěč zapadosłowjanskich kmjenow, kotrež běchu so w běhu wulkeho pućowanja ludow mjez Baltiskim morjom a Rudnymi horami resp. hač k Alpam (tu słuša němska warianta „Windisch“) zasydlili. We wušim zmysle historiske němske pomjenowanje za serbšćinu, w Hornjej a Delnjej Łužicy rěčanej zapadosłowjanskej rěči.
Měšćanske cyrkwje w Hornjej a Delnjej Łužicy, kotrež su so za serbske kemše wužiwali. Jich kulturnostawizniski wuznam leži w tym, zo běchu prěnje twarjenja ze serbskim zaměrom. Jich eksistenca swědči wo připóznaću rěčneje wosebitosće Serbow přez cyrkej a komunu resp. knježkow.
Prěni, 1897–1904 natwarjeny towarstwowy dom wědomostno-kulturneho towarstwa Maćicy Serbskeje w Budyšinje. Wón słužeše hač do zakaza skutkowanja Domowiny 1937 jako centrum serbskich towarstwow. 1945 so zniči a njebu na starym městnje znowa natwarjeny. Jeho naslědny twar je Serbski dom na Budyskim Póstowym naměsće.
Sprěnja tworjenje słowow přez zwjazanje korjentnych morfemow z druhimi słownymi zdónkami abo afiksami po wěstych modelach ze zaměrom rozšěrjenja słowoskłada, jeho diferenciacije abo precizowanja; Zdruha wučba wo zakładach a metodach słowotwórby, kotraž so mjez leksikologiju, semaziologiju a gramatiku zarjaduje.
Koeksistenca – w zwisku z wobknježenjom, wužiwanjom a wobłukom płaćiwosće – dweju rěčow pola jednotliwcow (indiwiduelna dwurěčnosć), skupinow (kolektiwna dwurěčnosć) abo we wěstych kónčinach (dwurěčne regiony, staty). Dwurěčnosć abo bilingualizm je wosebity pad wjacerěčnosće.